เที่ยวป่าชายเลนเชิงอนุรักษ์…พื้นที่แห่งความอุดมสมบูรณ์

บนโลกใบนี้จะประกอบด้วยผืนดิน ผืนน้ำ และผืนป่า ซึ่งเป็นส่วนสำคัญในการสร้างความสมดุลในกับสิ่งมีชีวิตบนโลกให้สามารถดำรงค์ชีวิตอยู่ได้ และยังมีอีกหนึ่งพื้นที่ที่ถือเป็นหัวใจสำคัญสำหรับมนุษย์ และสัตว์ทะเล คือ พื้นที่ที่เรียกว่า “ป่าชายเลน  หรือ Mangrove forest”

ซึ่งเป็นระบบนิเวศที่อยู่ในแนวเชื่อมต่อระหว่างผืนแผ่นดินกับพื้นน้ำทะเลในเขตร้อน (Tropical) และกึ่งเขตร้อน (Subtropical) ของโลก ซึ่งเป็นที่ทราบกันดีว่ามีความหลากหลายของพันธุ์พืช และสัตว์นานาชนิดที่ใช้ชีวิตร่วมกันภายใต้สภาพแวดล้อมที่เป็นดินเลนน้ำกร่อย และมีน้ำทะเลท่วมถึงอย่างสม่ำเสมอ

หากพูดถึงป่าชายเลน ไม่แปลกที่คนส่วนใหญ่จะนึกถึงต้นโกงกางเป็นสิ่งแรก เพราะเป็นพันธุ์ไม้ที่สำคัญและพบได้มากในบริเวณดังกล่าว เราจึงสามารถเรียกป่าชายเลนได้อีกชื่อว่า “ป่าโกงกาง”

ป่าชายเลน อยู่ที่ไหนได้บ้าง

เราจะพบป่าชายเลนอยู่ 2 พื้นที่ คือ บริเวณปากแม่น้ำหรือน้ำกร่อย ตามริมแม่น้ำและร่องน้ำที่ได้รับอิทธิพลจากน้ำจืดมาก และบริเวณชายฝั่ง หรือปากแม่น้ำสายเล็กๆ ซึ่งน้ำในป่าชายเลนประเภทนี้ส่วนใหญ่จะเป็นน้ำทะเล

แหล่งรวมพันธุ์ไม้นานาชนิด ต้องคิดถึงป่าชายเลน

ในป่าชายเลนของไทยมีพันธุ์ไม้ 74 ชนิด พันธุ์ไม้เด่นๆ ได้แก่ โกงกาง, แสม, โปรง, ลำพู, ลำแพน และตะบูน ฯลฯ ซึ่งพันธุ์ไม้ทุกชนิดมีความสำคัญอย่างยิ่งต่อความสมดุลของระบบนิเวศป่าชายเลนในแต่ละพื้นที่

พืชเอาตัวรอดอย่างไรในป่าชายเลน

พืชในป่าชายเลนมีลักษณะพิเศษในการปรับตัวเพื่อมีชีวิตรอดในสภาพแวดล้อมที่มีการเปลี่ยนแปลงอย่างรุนแรงตลอดเวลา โดยเฉพาะจากความเค็ม ปริมาณออกซิเจนในน้ำ ความเป็นกรดและด่าง และอุณหภูมิของน้ำ

พืชในป่าชายเลนบางชนิดปรับตัวให้เข้ากับสภาพความเค็มของดินและน้ำ ด้วยวิธีดูดเกลือเข้าไปในลำต้นแล้วขับเกลือออกทางใบ ในบางชนิดสามารถเก็บสะสมเกลือไว้ในใบ หรือเปลือกไม้ เมื่อมีการผลัดใบ เกลือที่สะสมอยู่ก็จะถูกกำจัดทิ้งไปด้วย

นอกจากนี้ พืชยังเจออิทธิพลของน้ำขึ้นน้ำลง ที่ทำให้ป่าชายเลนมีน้ำท่วมขังอยู่เสมอ ออกซิเจนในอากาศจึงไม่สามารถแพร่กระจายลงสู่ดิน พืชส่วนมากจึงมีระบบรากพิเศษ และเซลล์พิเศษที่สามารถให้อากาศเข้าไปในต้น เรียกว่า รากอากาศ (Pneumatophores) ซึ่งรูปทรงของรากอากาศมีตั้งแต่ผอมบางคล้ายแท่งดินสอ จนกระทั่งเป็นปุ่มอ้วนๆ พืชบางชนิดจะมีรูเล็กๆ จำนวนมากบริเวณลำต้น และราก ที่ช่วยนำอากาศเข้าสู่ต้นพืช จากนั้นเนื้อเยื่อฟองน้ำภายในลำต้นจะนำออกซิเจนไปสู่รากเช่นกัน โดยสภาพดินเลนนิ่มในป่าชายเลน ทำให้ต้นไม้สูงๆ ถูกน้ำพัดล้มลงได้ง่าย พืชต้องปรับตัวเพื่อให้ลำต้นยืนอยู่ได้ด้วยรากที่มีลักษณะต่างกันไป ดังนี้

คลิกเลย! แนะนำบทความน่าอ่าน

• ลด “ไมโครพลาสติก” ฟื้นฟูทุกชีวิตในท้องทะเล
• “สังคมยุคใหม่ ไม่ทำร้ายสิ่งแวดล้อม”
• คาร์บอนไดออกไซด์ (CO2) “พอดี” โลกนี้ “สมดุล”
• ก๊าซเรือนกระจก ปกป้องโลก ปกป้องเรา!
• อนุรักษ์ทรัพยากรทางทะเล ด้วยการทำประมงอย่างยั่งยืน
• CLIMATE CHANGE รุนแรงกว่าที่คิด
• TAKEMETOUR” ธุรกิจสตาร์ทอัพท่องเที่ยวแนวคิดใหม่ที่เจ๋งโดนใจแหล่งเงินทุน!
• WONGNAI – STARTUP ไทยกับกลยุทธ์ธุรกิจที่ไม่ธรรมดา!
• SOLAR KIOSK สตาร์ทอัพพลังงานทางเลือก ใช้พลังงานแสงอาทิตย์เจาะกลุ่มชุมชนที่ขาดแคลน

• ต้นโกงกาง -จะมีระบบรากค้ำจุน หรือรากพยุง (Prop roots) และรากอากาศ ที่ห้อยจากลำต้นหรือกิ่งลงสู่ดิน

• ต้นแสม – จะมีระบบรากเคเบิล (Cable roots หรือ Pencil roots) ครอบคลุมพื้นที่ขนาดใหญ่เพื่อช่วยพยุงลำต้น

• ต้นโปรงแดง – จะมีระบบรากพูพอน (Buttress roots) เช่นเดียวกันกับที่พบในต้นไม้ป่าเขตร้อน

• ต้นถั่วขาว – จะมีระบบรากเป็นแบบเคเบิ้ล และจะส่งรากซึ่งมีลักษณะคล้ายหัวเข่าโผล่ขึ้นมาเหนือผิวดิน

เรื่องสำคัญอีกเรื่องของป่าชายเลน คือ การแพร่พันธุ์ และขยายพื้นที่  ซึ่งต้นไม้ป่าชายเลนจะมีฝักเมล็ดที่สามารถลอยน้ำ และบางชนิดมีผลที่สามารถงอกเป็นต้นอ่อนตั้งแต่อยู่บนต้นก่อนร่วงลงสู่พื้นดิน โดยขณะที่ฝักต้นอ่อนยังคงอยู่บนต้น มันจะได้รับอาหารจากต้น เมื่อร่วงหล่นลงน้ำ จึงสามารถอยู่ในน้ำได้นาน และลอยไปได้ไกล  เป็นเหตุให้ต้นไม้ป่าชายเลนจากชายฝั่งแห่งหนึ่ง สามารถแพร่กระจายไปยังที่ที่อยู่ห่างไกลออกไปได้

เห็นไหมว่า… พืชในป่าชายเลนมีความซับซ้อนของกระบวนการปรับตัวเพื่อความอยู่รอด และมีกลไกในตัวเองอย่างเป็นระบบ จึงไม่ใช่เรื่องง่ายเลยกว่าจะมีป่าชายเลนที่อุดมสมบูรณ์ได้ เราจึงควรช่วยกันฟื้นฟู ดูแลรักษาระบบนิเวศป่าชายเลน เพราะความสมบูรณ์นี้จะส่งผลดีไปสู่ระบบนิเวศทางทะเลและชายฝั่งที่ยั่งยืนด้วย

อยากทราบเรื่องระบบนิเวศป่าชายเลน และ ระบบนิเวศของบลูคาร์บอน มากกว่านี้ คลิก bit.ly/bcs-fb-web

ที่มา : คู่มือความรู้เรื่องป่าชายเลน ส่วนส่งเสริมและพัฒนาทรัพยากรป่าชายเลน สำนักอนุรักษ์ทรัพยากรป่าชายเลน กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง 2556 และ http://www.sc.psu.ac.th/chm/biodiversity/mangrove_plant.html